Ode aan Elly Brink | Het menstruatietaboe doorbreken

Beste Elly Brink,

Ik heb u nooit gekend, en ik weet niet of ik u ooit nog zal ontmoeten. Maar ik, onderzoeker Debra Knoop, zou willen dat iedereen uw naam kent. Daarom schrijf ik deze brief aan u: een ode aan de eerste menstruatie activist uit Amsterdam.

Waarom menstruatie?
“Vrouwen menstrueren allemaal. Gemiddeld zo’n 37 jaar lang, om de vier weken. Het zou eigenlijk heel gewoon moeten zijn als vrouwen daar met elkaar, met mannen, op hun werk of waar dan ook eens over praatten. In de praktijk is dat niet zo gewoon. Het is iets waar je niet zomaar over praat. Vrouwen wordt geleerd erover te zwijgen. En vooral niet over pijntjes te praten.” - Elly Brink, 1977, Leeuwarder Courant

Deze woorden hadden ook vandaag in de krant kunnen staan. Ondanks dat de helft van de wereldbevolking menstrueert, blijft het nog steeds een taboe. Gelukkig keert langzaam het tij en is er sinds 2015 een groeiende menstruation-movement. Steeds vaker wordt er gepleit om openlijker over menstruatie te praten. 

Elly was een van de eerste vrouwen die zich hier al tijdens de jaren zeventig en tachtig actief voor inzette. Ik kwam haar naam per toeval tegen in een krantenknipsel tijdens mijn onderzoek naar de geschiedenis van de menstruatiecultuur. Daarna dook Elly’s naam steeds vaker op in het Atria-archief. Wie was Elly Brink, en waarom wilde zij het menstruatietaboe doorbreken?

1974: ‘Het fenomeen Menstruatie in het leven van een vrouw’ – een studie
Elly Brink, wonend in Amsterdam aan de Tweede Jan Steenstraat, studeerde Sociologie aan de Universiteit Utrecht. Tijdens een seminar over Levensloop en Alledaagsheid in 1974, kozen Elly en haar medestudente Felicia Vizi voor het onderwerp menstruatie. Waarom? De studenten merkten op dat menstruatie, zoals ze vertellen in een kranteninterview, dat ondanks het een dagelijks aspect is in het leven van elke vrouw, weinig aandacht krijgt vanwege het grote taboe eromheen.

In hun paper schreven ze zowel over de medische als de alledaagse aspecten van menstruatie, en hoe dit het leven van de vrouw beïnvloedt. Hun ongebruikelijke benadering stuitte aanvankelijk op weerstand, omdat de persoonlijke ervaring maar moeilijk als een relevant en objectief wetenschappelijk gegeven wordt beschouwd. Toch gaven Elly en Felicia niet op; ze wilden dat hun onderzoek betekenisvol zou zijn voor anderen. En dat werd het ook: “ons paper over menstruatie gaat bij vrouwen van hand tot hand,” zeiden ze trots.

1974-1981: Het onderzoek gaat door – ‘vrouwen schrijven’
Na het wetenschappelijk onderzoek kwam Elly tot de conclusie dat vrouwen zelf moesten vertellen over hun menstruatie. Ze had de wens om hierover een boekje te publiceren. Van 1974 tot en met 1981 reisde Elly vanuit Amsterdam het hele land door om informatie over menstruatie te verspreidden en verzamelen. 

Elly organiseerde bijeenkomsten in vrouwencafés van Zierikzee tot Groningen, verspreidde enquêtes voor nieuwe data en plaatste oproepen in kranten en tijdschriften, waarin ze vrouwen opriep hun persoonlijke ervaringen te delen via brieven. Haar onderzoek kreeg zelfs aandacht in enkele kranteninterviews. Hierdoor ontving zij uit alle hoeken van het land respons, honderden brieven stroomden binnen. Elly verzamelde een schat aan verborgen verhalen over menstruatie, iets wat destijds baanbrekend was. 

1976: Menstrueren in het Vrouwenhuis Amsterdam
Elly was onvermoeibaar in haar streven naar betere informatievoorziening over de vrouwelijke cyclus. In 1976 leverde ze een bijdrage aan het themanummer over menstruatie van de Vrouwenkrant, een initiatief van het Vrouwenhuis in Amsterdam (een feministisch bolwerk sinds 1973). Dit nummer behandelde taboedoorbrekende onderwerpen zoals 'menstruatie-extractie', 'tampon of geen tampon', 'ik voelde me vies', 'de eerste keer' en ‘je moet je niet aanstellen’. 

Een maand lang werden er diverse evenementen georganiseerd rondom het thema menstruatie. Bezoekers konden een kopje menstruatiethee kopen of deelnemen aan een workshop menstruatiedansen. Hoewel dit destijds misschien geestig klonk, zijn dergelijke ideeën nu gemeengoed: menstruatiethee ligt in de schappen en sporten volgens je cyclus is de nieuwste trend.

1981: Het menstruatieboekje – ‘Menstrueren, weten hoe ut voelt!’
In 1981 was het eindelijk zover: het langverwachte boekje over menstruatie verscheen. Elly's doel om te achterhalen en te delen hoe vrouwen werkelijk denken en voelen over hun menstruatie, werd vervuld.Na jarenlang onderzoek en een overvloed aan ingezonden brieven, zag dit compacte maar krachtige werk uiteindelijk het licht in het tijdschrift Katernen 2000.

De eerste stap in het menstruatietaboe doorbreken is volgens Elly door erover te praten en ervaringen te delen. Daarom staan in het boekje enkele fragmenten uit de brieven centraal: persoonlijke ervaringen over religieuze gebruiken tot aan de angst voor zwangerschap. Voor sommigen was de eerste menstruatie een schokkende verrassing; anderen werden door hun moeder voorbereid met een gordel en wasbaar maandverband. Deze gedeelde verhalen waren voor Elly een antwoord op het schrijnende gebrek aan informatie en openheid over menstruatie.

Een tweede stap was het begrijpen van de samenhang tussen deze ervaringen en de maatschappij, en wat dat betekent voor het zelfbeeld en de positie van vrouwen. Elly wijst op de "menstruatieparadox": menstruatie moet onzichtbaar blijven, terwijl het een symbool van vrouw-zijn is – het grootste menstruatietaboe in westerse samenlevingen. Volgens Elly veroorzaakt deze paradox een “verlammende dubbelheid” en draagt het bij aan “sociale ongelijkheid.”

Met een vurig pleidooi voor openheid, stelt Elly dat vrouwen zelf moeten leren omgaan met hun menstruatie, op hun eigen manier: “rustiger aandoen in die dagen of juist gewoon met je werk doorgaan, de pil nemen of de menstruatie laten afzuigen” (ja, dat was blijkbaar een ding destijds?!). Dit boekje is een ode aan de kracht en het doorzettingsvermogen van menstrueerders, een roep om het eeuwenoude taboe te doorbreken en een viering van het recht om zonder schaamte te praten over wat ons menselijk maakt.

1982: Een revolutionaire menstruatietentoonstelling in Amsterdam
Elly’s ambities reikten verder dan het geschreven woord. In 1982 organiseerde Elly, in samenwerking, de tentoonstelling ‘Verschijnt maandelijks: over menstruatie’ in de feministische kunstgalerij Amazone aan de Keizersgracht. Ze geloofde dat een tentoonstelling de dagelijksheid van menstruatie nog zichtbaarder kon maken. Zoals het persbericht stelde:

De Groene Amsterdammer schreef dat de tentoonstelling zichtbaar maakte hoe onzichtbaar vrouwen menstrueren: “reukloos, pijnloos en onmerkbaar voor anderen”. De Westerse menstruatiecultuur, de wetenschap, medische praktijk, commercie en vrouwen zelf stonden als thema’s centraal in de tentoonstelling. Door middel van teksten, beeldende kunst, video’s, menstruatieproducten en reclamemateriaal werd het onderwerp gecontextualiseerd. 

Menstruatiegerelateerde kunst van vrouwelijke kunstenaars uit Amsterdam, zoals tamponkunst en bloedende-reuze-vagina’s, vulden de expositieruimte. Speciale aandacht ging uit naar de toen nieuwe ontwikkelingen rondom premenstruele spanning (PMS). Ook de persoonlijke verhalen van vrouwen, geschreven in brieven aan Elly, kregen een podium.

Hoewel de tentoonstelling een groot succes was en veel verzoeken kreeg voor overname, bleef het bij deze baanbrekende expositie. Op dit moment is er een grote tentoonstelling over de menstruatiecultuur te zien in een museum in Berlijn, waarvan beweerd wordt dat het de eerste ooit is. Na mijn onderzoek blijkt echter dat dit niet klopt, uw tentoonstelling is de ware voorloper. 

1986: Een stripboek voor meiden – ‘De M van Bertien’
De laatste publicatie van Elly is een stripboek voor meiden, "De M van Bertien", dat menstruatie en seksualiteit op een verfrissende manier belicht. Dit voorlichtingsboekje combineert informatieve en verhalende elementen in stripvorm, getekend door kunstenaar Els Korver.

In het verhaal besluiten enkele tweedejaars middelbare scholieren een project over menstruatie op te zetten, gedreven door het besef dat er weinig informatie beschikbaar is. Hun pad is niet zonder obstakels, maar met vastberadenheid slagen ze erin om een tentoonstelling op school te organiseren. 

Het verhaal is duidelijk geïnspireerd op de persoonlijke ervaringen en loopbaan van Elly. Haar reis begon met een studieproject over menstruatie, wat uiteindelijk leidde tot een grote tentoonstelling. Hiermee sluit dit werk een betekenisvolle cirkel. Helaas liep het spoor naar Elly hier ten einde. Waarom? Ik hoop dat u het mij ooit nog kunt vertellen.

Het menstruatietaboe – toen en nu
Elly was een pionier in het beargumenteren van de menstruatie als een “sociaal probleem.”   Met haar vooruitstrevende visie gaf ze vrouwen een stem door hen aan te moedigen hun verhaal te delen. Zo kwamen de eerste stappen in de de-stigmatisering opgang. Elly’s boodschap aan vrouwen was vooral om de menstruatie niet meer te verbergen en stug door te zetten net zoals mannen dat doen, maar om deze periode juist te gebruiken om wat rustiger aan te doen en te accepteren dat je niet altijd alles kunt. 

Deze boodschap kwam voor mij pas in zicht toen ik het populaire boek Period Power (2018) van Maisie Hill las. Hill’s boodschap over de vier-seizoenen en “leven-volgens-je-cyclus” resoneert sterk met Elly’s oorspronkelijke ideeën. Het is met name dankzij Hill dat rust nemen tijdens de menstruatie nu breder wordt gedragen. 

Tegenwoordig zien we een explosie aan initiatieven waarin de menstruatie zichtbaar en bespreekbaar wordt gemaakt. Een vooruitgang waar Elly trots op zou zijn. Steeds meer menstrueerders krijgen en eisen een podium. Er zijn veel organisaties, bedrijven, workshops, podcasts, evenementen, hormooncoaches, media-platformen en period-influencers die daarmee onbewust het werk van Elly voortzetten. Deze ontwikkeling is niet alleen zichtbaar in Amsterdam, maar wereldwijd. 

Een belangrijk aspect is de groeiende educatie en schaamtevrije informatievoorziening over menstruatie. Het Nederlandse online Period! Magazine doet dit al tien jaar met toegankelijke en originele artikelen. Platformen zoals de Menstruatiemeisjes podcast en het Maandverbond programma van de VPRO hebben nieuwe manieren verkend om dit verborgen onderwerp bespreekbaar te maken. Menstrucation biedt sinds 2021 effectieve voorlichting op scholen aan de nieuwste generatie, terwijl het Openluchtmuseum Arnhem in 2023 objecten en verhalen over menstruatie verzamelde voor toekomstige generaties.

Waar Elly in de jaren tachtig praatavonden organiseerde in vrouwencafés, is dit concept nu weer helemaal terug. Zo organiseerde het Amsterdamse Studio Affect Lab met hun Bloody Beautiful project meerdere gossip-sessions (2023-2024) en verzamelde ze persoonlijke verhalen via een telefoonlijn. Vrouwen komen steeds vaker bijeen om hun ervaringen te delen, al blijft dit vaak nog wel binnen vrouw-gedomineerde domeinen, zoals vrouwencirkels en online communities op Telegram. 

Er ontwikkelt zich ook een verschuiving naar inclusievere taal in de benadering van menstruatie. Amsterdamse organisaties en bedrijven zoals Women Inc. en Yoni pleiten voor termen zoals "gewoongesteld" en "menstruatieproducten" om negatieve connotaties te verbannen. En niet alleen vrouwen menstrueren, maar iedereen met een baarmoeder!

De discussies rond menstruatie blijven zich uitbreiden naar medische en sociale domeinen. PMS is inmiddels bekend, maar dankzij meer wetenschappelijk onderzoek en media-aandacht krijgen aandoeningen zoals endometriose en overgangsklachten steeds meer de aandacht die ze verdienen. Zo heeft het ziekenhuis Amsterdam UMC geïnvesteerd in een app voor menstruatieklachten, onderzoek naar de overgang en is er inmiddels een endometriosekliniek – klachten worden dus serieuzer genomen. 

Een nieuw thema is menstruatiearmoede: het gebrek aan toegang tot menstruatieproducten. Dankzij onderzoek, campagnes en beleidsbeïnvloeding door (Amsterdamse) organisaties zoals Neighborhood Feminists, Armoedefonds en Periodic.nl staat dit nu hoger op de politieke agenda. Heb jij bijvoorbeeld al eens een menstruation-station gespot in Amsterdam op straat of toilet? Schotland maakte in 2020 als eerste land menstruatieproducten gratis verkrijgbaar. Amsterdam startte vorig jaar een pilot; zouden de producten hier straks ook overal toegankelijk worden?

Ik ben benieuwd wat Elly zou vinden van de huidige ontwikkelingen. De menstruatierevolutie van het afgelopen decennium toont aan dat Elly’s boodschap uit de jaren zeventig en tachtig eindelijk mainstream wordt. Deze groeiende beweging laat ook zien hoe ver Elly haar tijd vooruit was.

Een brief terug
Het is voor mij extra bijzonder om via dit project een brief aan u te schrijven, terwijl u destijds juist vrouwen uit heel Nederland opriep om hun verhaal te delen via brieven. Ik hoop dat deze brief eveneens veel mensen zal bereiken en hen zal informeren over het bijzondere werk dat u heeft verricht.

In 2024, precies 50 jaar na het begin van uw strijd als progressieve vrouw uit Amsterdam om menstruatie bespreekbaar te maken, schrijf ik deze ode. Het openlijk bespreken van onze menstruatie lijkt de eerste stap om het taboe te doorbreken. Waar ik het vroeger verborg, spreek ik er nu steeds openlijker over. Dankzij de grootschalige inzet van mensen zoals u om het taboe te doorbreken, heb ik deze verandering kunnen ondergaan. Ik hoop op mijn beurt, net zoals u, anderen te inspireren om hetzelfde te doen.

Het was fascinerend om te onderzoeken en ontdekken hoe u zich heeft ingezet om menstruatie te normaliseren. Met uw pionierswerk heeft u een belangrijke eerste stap gezet naar de erkenning van menstruatie als belangrijk en bespreekbaar aspect van het vrouwelijk leven. Hoewel we nog een lange weg te gaan hebben, zet ik samen met vele anderen de strijd voort. Ik dank u hartelijk voor de weg die u voor ons heeft geopend.

Met vriendelijke groet,

Debra Knoop