Ode aan Rosa Manus | Laat ze maar lachen, we komen er wel

Dag Rosa, 

Op foto’s zie ik je vriendelijke volle gezicht, je heldere blik achter een rond brilletje, je golvend georganiseerde haar, de parels in je oorlellen. Ik zie de lange dunne speld die de twee voorpanden van je vest bij elkaar houdt en herken dat ding, want mijn grootmoeder, net als jij eind negentiende eeuw geboren, droeg er ook zo een. 

De nazi’s hebben jouw rijke actieve leven kapotgemaakt, dat hoef ik je niet te vertellen, ik vertel het aan wie na jou kwamen. Misschien kennen ze je naam niet: Rosa Manus. Wereldburger met liefde voor eigen land en stad. Ja, dat kan samengaan. 

Die met hun laarzen en barre meeloperij hebben jouw leven verwoest omdat je gevaarlijk zou wezen, vanwege jouw oprechte feministische en pacifistische activiteiten. Je zou communistisch zijn bovendien, maar dat was je niet. Joods was je wel, al deden jullie in je ouderlijk huis niet aan Poerim of Pesach. Je ouders deden aan het ophouden van hun stand. Jullie woonden ruim en chic, op de Kloveniersburgwal nummer 72. Volgens de vanzelfsprekendheden van jouw tijd had je als meisje uit de bourgeoisie geen hogere opleiding nodig, je zou toch wel trouwen. Vrouwen werden – en worden nog maar al te vaak - beschouwd als de tweede sekse, wat eigenlijk vreemd is, want wie zo’n onnozele rangschikking bedenkt zou toch de sekse die de andere sekse op de wereld zet de eerste moeten noemen.

Jij mocht dus niet verder leren. Dat doet me alweer aan mijn eigen grootmoeder denken, die dat ook niet mocht. Haar vader vond het niet nodig. Jouw vader evenmin. Hoe gehecht je ook aan hem was, hij behoorde wel tot de vele dominante, autoritaire exemplaren. 

Je wist al jong dat je geen passief, afhankelijk leven wilde leiden, je wilde kunnen werken zoals je broers. Helemaal zelf regelde je de huur van een winkel in de P.C. Hooftstraat waar je modekleding wilde gaan verkopen, maar tot je verdriet stak je vader daar een stokje voor. 

In die beklemmende situatie begon je anderen te ontmoeten, waardoor je merkte dat je niet de enige was die zich innerlijk verzette tegen wat de normaalste zaak van de wereld leek. Ik herken dat, want zo werkte de tweede feministische golf voor mij. Jij bestond tijdens de eerste, toen vrouwen gingen beseffen dat ze politieke invloed moesten krijgen, dat ze stemrecht moesten eisen, wat nog maar in een paar staten en landen was ingevoerd. Toen de Internationale Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht in 1908 voor zijn congres Amsterdam uitkoos, was jij erbij, als een soort manusje-van-alles. Je bleek goed te kunnen organiseren en sprak je talen uitstekend. Je leerde er Carrie Chapman Catt kennen, de Amerikaanse strijdster voor vrouwenrechten, ruim twintig jaar ouder dan jij. In 1922 ben je bijna negen maanden met haar op wereldtournee geweest, weet je nog, waarbij jullie veel Zuid-Amerikaanse landen hebben bezocht, en weerklank vonden.

In eigen land en stad organiseerde je ook het een en ander. Altijd deed je dat met grote inzet, een goed humeur en het vermogen mensen te verbinden. Je was voorzitter van de Amsterdamse afdeling van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht, die later, met de trots van een bereikt doel, de Vereeniging van Staatsburgeressen werd genoemd. Je stampte met anderen in acht maanden tijd de enorme tentoonstelling ‘Vrouwen 1813-1913’ uit de grond. De gemeente Amsterdam weigerde er subsidie voor te geven, anderen wilden niet meedoen omdat ze dachten dat het nooit zo snel kon lukken, maar het kwam goed. Zo’n driehonderdduizend bezoekers hebben het gras platgetrapt van de weiden waarop de tijdelijke expositieruimten stonden. En ja, je werd soms behoorlijk dwarsgezeten en bespot, maar je zei: ‘Laat ze maar lachen, we komen er wel.’ 

Je vervulde een belangrijke rol in de organisatie van internationale vrouwencongressen, zoals in 1935 in Istanboel, waar vrouwen van West en Oost elkaar konden ontmoeten. De dreigingen in de jaren dertig maakten van jou ook een actief pacifist. Toen de Volkenbond in Genève een grote Ontwapeningsconferentie hield, was je een van de drijvende krachten die ervoor zorgden dat er een wereldwijde petitie voor vrede en tegen fascisme werd aangeboden, ondertekend door acht miljoen vrouwen. 

Je stond ook mee aan de wieg van het Internationaal Archief van de Vrouwenbeweging, dat door de nazi’s werd gestolen en een halve eeuw later ergens in Moskou weer boven water kwam.

Dat deed je allemaal onbetaald, Rosa. Je leefde van een erfenis van je grootouders. Maar toen je voor de organisatie van een van de laatste grote internationale congressen een salaris kreeg aangeboden, was je daar heel blij mee, want eindelijk verdiende je je eigen geld!

Veel is er voor de generatie na jou niet veranderd. Vrouwen werden tot 1956 nog beschouwd als wezens tussen kind en volwassene in, en tot begin jaren zeventig was de man het hoofd der echtvereniging. Ik weet nog dat mijn moeder net zo trots was als jij, toen ze – ze was al in de zestig - voor het eerst zelf geld had verdiend met een vertaling. En net als jij waren heel veel vrouwen die werkten ongetrouwd, want een huwelijk kon ontslag betekenen. 

De daaropvolgende generatie stelde al die vanzelfsprekendheden opnieuw in vraag. En inmiddels moeten we weer op onze hoede zijn opdat de vele verworvenheden van de huidige tijd niet worden afgezwakt of teruggedraaid.

Je vader was uiteindelijk trots op wat je allemaal voor elkaar had gekregen. Zo kan dat gaan met dominante vaders. Eerst tegenhouden, dan bewonderen. 

Dat hoef ik je allemaal niet te vertellen.

Ik vertel het aan wie het niet meer weten, want je bent niet de enige interessante vrouw die na haar dood werd vergeten. 

Hoewel, nee, vergeten ben je niet. Er moet ergens op Zorgvlied een gedenksteen voor je liggen. En er is over je geschreven. Maar je bent niet zo bekend als Aletta Jacobs. Misschien trad je wat minder op de voorgrond en was er nog een zweem over van het oude minderwaardigheidsgevoel omdat je niet had mogen doorleren. Mijn grootmoeder had dat ook. Bij mensen die belangrijk deden ging ze opeens semi-deftig praten. 

Je hebt Aletta goed gekend en met haar samengewerkt. Je leidde het huldecomité voor haar zeventigste verjaardag. En vier jaar later was ze bij jou en je familie toen ze stierf en heb je haar bijgestaan in haar laatste levensuren.

Hoe waren jouw laatste levensuren? Hoe diepgrondig eenzaam moet je zijn geweest.

Je had het voorvoeld. Je had al gezien hoe het je familieleden in Duitsland verging. Dat hun werk werd afgepakt, dat ze in armoede werden gestort, dat ze moesten vluchten. 

‘Je zult zien,’ zei je tegen een vriendin, ‘ze komen me halen en ze maken me dood.’

En dat hebben ze gedaan. Ze kwamen al snel. Ze stopten je in Ravensbrück in de Jodenbarak. Ze sleepten je naar een krankzinnigengesticht. Ze vergasten je. Ze wilden niet weten wie je was. Ze hebben jou, mooi mens, rücksichtslos vermoord.

Met genegenheid en bewondering,

Joke van Leeuwen