Ode aan Marie Zettels | Onvermoeibare spil in het museumbedrijf

Maria Petronella Zettels (1893-1964) was een van die onzichtbare vrouwen zonder wie de wereld er anders uit zou hebben gezien. Vijfenveertig jaar lang werkte ze in het Amsterdamse Rijksmuseum, ze ‘diende’ vijf directeuren, was al die tijd de onvermoeibare spil in het museumbedrijf en toch is ze vrijwel vergeten. In het dikke boek uit 2000 over 200 jaar Rijksmuseum wordt ze slechts één keer vermeld, in het historisch fotoarchief op de website van het museum bevinden zich drie foto’s van haar waarvan een anoniem en een met een vraagteken achter haar naam. 

Als twintigjarige kwam ze in 1913 als secretaresse in dienst bij de statige museumdirecteur Jonkheer Van Riemsdijk. In het album dat hij in 1920 vanwege zijn 70ste verjaardag aangeboden kreeg, zit een foto van haar: een knappe jonge vrouw achter een schrijfmachine, in een witte jurk. 

Opvolger van Van Riemsdijk was in 1922 de zeer ambitieuze Schmidt Degener. Hij had zich voorgenomen het hele museum opnieuw in te richten. Dat heeft hij ook gedaan, met weinig geld en met veel inzet en smaak. Voor de lopende zaken bleef weinig tijd over, maar gelukkig was daar juffrouw Zettels (niemand sprak haar ooit met haar voornaam aan). Zij zorgde voor de correspondentie met het ministerie, met bruikleengevers en schenkers, met al degenen die wat van het museum wilden. En ze had oog voor het personeel, want daar had de directeur het te druk voor. 

De scheiding tussen werk en vrije tijd was vaag. De directeur woonde in de villa naast het museum, in het geval van Schmidt Degener met zijn moeder, zuster en vanaf 1930 met zijn echtgenote. In zo’n situatie wil het begrip kantooruren wel eens vervagen. Eindeloos werkte juffrouw Zettels over, de overuren werden geregistreerd en deels met gratificaties op aanbeveling van de directeur gehonoreerd. Inmiddels deed ze ook de boekhouding want in 1925 was ze benoemd tot hoofd van de administratie, ze had een goed hoofd voor cijfers. 

De oorlogsdreiging en de daardoor noodzakelijke evacuatie van de kunstcollectie in het najaar van 1939 bedrukte Schmidt Degener zeer, zijn levenswerk werd verwoest. Maar daar was juffrouw Zettels die met haar bekende onverstoorbaarheid de directeur ondersteunde, registreerde waar de kunstwerken naar toe gingen (in eerst instantie naar gebouwen – kerken, scholen – in Noord-Holland) en ervoor zorgde dat de zaken in het museum toch enigszins bleven draaien. 

In 1941 overleed Schmidt Degener, onverwachts. Het moet voor juffrouw Zettels een enorme schok zijn geweest, na zoveel jaren innige samenwerking. Zijn opvolger Henkels was ziekelijk en had veel moeite met de eisen van de bezetter. Ook nu weer was juffrouw Zettels steun en toeverlaat. Zij verzorgde de moeizame correspondentie met de instanties. Henkels opvolger (hij overleed in 1944) was conservator Lindeman, die de zware taak met tegenzin aanvaardde. Hij zal opgelucht zijn geweest toen in augustus 1945 Jonkheer Röell tot directeur werd benoemd. Röell was een directeur die wist wat hij wilde en wie kon hij daar beter bij gebruiken dan juffrouw Zettels, die alles wist en alles kon regelen. Dankzij haar uitmuntende administratie verliep de terugkeer van een groot deel  van de kunstwerken (inmiddels uit bergplaatsen in Paasloo en de Sint Pietersberg) soepel. Al op 15 juli 1945 kon de tentoonstelling Weerzien der Meesters worden geopend, die alle records brak. Op 3 augustus noteert juffrouw Zettels dat het zo druk was dat ze de deuren hadden moeten sluiten, alleen als er tien mensen weggingen, mochten er weer tien in. 

Het veertigjarig jubileum van juffrouw Zettels in 1953 werd - terecht – in stijl gevierd. Er zijn geen foto’s van. Vijf jaar later nam ze afscheid. Ze werd benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. 

Langzamerhand verdween ze uit de herinnering. Omstreeks 2000 stond op een tentoonstelling in het Rijksmuseum bij de foto van haar achter de schrijfmachine nog: Foto van een onbekende dame achter een schrijfmachine.