Ode aan Grietje Verkerk en Lorie Matulay | Dienstbodes en domestic workers: nog steeds tweederangs burgers

Mijn oma Grietje Verkerk begon haar werkzame leven als dienstbode. Ze had geluk, vertelde ze vaak, ze werkte voor aardige mensen. Maar erg goed betaald werd het niet. Jaren later kwam ik bij FNV Lorie Matulay tegen, die als domestic worker bij Nederlandse gezinnen hetzelfde werk deed als mijn oma. Dienstbodes en domestic workers zijn grotendeels onzichtbaar en huishoudelijk werk heeft in Nederland geen hoge status. Toch kunnen we niet zonder, toen niet en nu niet. Daarom een ode aan alle dienstbodes en domestic workers via de verhalen van Grietje en Lorie.

Grietje werd geboren in 1899 en kon als twaalfjarige bij de huisarts in Ouderkerk aan de Amstel werk vinden als daghitje via het netwerk van haar moeder Christine, de vroedvrouw van het dorp. Een meisje voor de dag begon al vroeg, om half zeven, maar kon ’s avonds na de afwas weer naar huis. Voor het grove werk was er een aantal dagen per week een werkster, die schrobde de vloeren en de trap. Grietje stofte, streek de was, hielp in de keuken en waste af. Het extra inkomen was welkom in het gezin.

Lorie had een schuld opgebouwd om de medicijnen voor haar zoon te betalen, maar ondanks tegelijkertijd werken als nagelstyliste en naaister naast het houden van een winkeltje kon ze die niet afbetalen. Dus liet ze haar man met haar drie jonge kinderen achter, wetend dat nicht Gloria een oogje in het zeil zou houden. Ze vertrok toen ze 28 was van de Filippijnen naar Singapore, om bij een Zweeds gezin te voor de kinderen te zorgen en het huishouden te doen. Ze reisde in 1993 door naar Hongkong om te gaan werken en wonen bij achtereenvolgens een Chinees, Brits, Bulgaars en Nederlands gezin. In 2002 mocht ze met de familie waarvoor ze in Hongkong werkte, mee naar Nederland. 

Toen ze wat ouder was, vond Grietje werk in Amsterdam. Misschien vertrok ze als achttienjarige met de beurtschipper naar Amsterdam, nadat haar vader in november 1917 overleden was. Helemaal zeker weten we dat niet. Duidelijk is dat ze van juli 1920 tot juli 1921 inwonend was op twee verschillende adressen aan het Sarphatipark, maar meer weten we niet zeker. Volgens de overlevering werkte ze ook aan de Prinsengracht, werd ze daar goed behandeld en hoefde ze geen zwaar werk te doen. Op een van de adressen was er een werkster, een keukenmeid en hielp Grietje in de keuken met groente snijden. Daar heeft ze goed leren koken. Ze poetste verder elke dag de koperen bel en het koperen naamplaatje, stofte af en bij de vele etentjes nam ze de jassen aan en hing die netjes op. Ze maakte lange dagen, want werkte al voor het ontbijt tot na de afwas ’s avonds. Ze miste haar familie, want ze kon maar eens per week op zondag met de beurtschipper naar huis. Ze kwam Herman Kraamwinkel tegen die stoker bij de Marine was en haalde hem naar wal. Grietje en Herman trouwden in 1923. Op de akte staat als beroep 'dienstbode' vermeld.

Grietje ging direct na haar huwelijk weer aan de slag als dienstbode, deze keer bij de directeur van de Kruitfabriek De Oude Molen in Nieuwer-Amstel, waar Herman werk gevonden had als stoker. Ze kon goed opschieten met de vrouw des huizes en werd niet alleen dienstbode, maar voedde ook haar zoon toen zij hem onvoldoende kon voeden en Grietje melk teveel had. Tussen haar vijf zwangerschappen door bleef ze werken in de huishouding van anderen en deed Grietje ook haar eigen huishouden.

Lorie zorgt voor het huishouden en de drie kinderen van het gezin waarmee ze naar Nederland is gekomen.  Ze heeft geen verblijfsvergunning, maar doordat ze inwoont bij het gezin lijkt dat geen probleem. Ze mist haar kinderen en haar familie, maar kan niet terug naar huis. Bijzonder is dat haar werkgever in 2006 eigen woonruimte voor haar regelt. De meeste domestic workers  wonen in bij familie of vrienden en werken bij meerdere huishoudens. In 2006 wordt Lories zoon Louie vermoord en dat jaar wordt een omslag voor Lorie. Zonder verblijfsvergunning in Nederland werken betekent dat ze niet naar de begrafenis van Louie kan, omdat ze dan niet meer naar Nederland terug zou kunnen. Niet terug naar Nederland zou betekenen dat haar twee andere kinderen niet kunnen afstuderen, dus besluit Lorie te blijven. Ze legt zich er echter niet bij neer en richt met een aantal anderen Trusted op, een vakbond voor domestic workers zonder verblijfsvergunning. Maar ze blijft ook voor het gezin werken. Ze wordt voorzitter en werkt aan erkenning, verblijfsrechten en betere arbeidsomstandigheden voor de vele migrantenvrouwen die hier zonder verblijfsvergunning en zonder bescherming van het arbeidsrecht werken als domestic worker. Lories werk wordt in 2009 beloond met de Clara Meijer-Wichmann penning van de Liga voor de Rechten van de Mens, die wordt uitgereikt in de Amstelkerk in Amsterdam. In 2010 studeert haar jongste zoon af. Als hij werk vindt, kan ze eindelijk terug naar de Filippijnen, naar haar familie. 

Anders dan Grietje heeft Lorie, die voor haar werk geen verblijfsvergunning kan krijgen, geen sporen nagelaten in aktes van de burgerlijke stand. Lories verhaal  kreeg aandacht door de Clara Meijer-Wichmann penning en is opgetekend door De Volkskrant (maar pas toen ze op het punt stond terug te keren naar de Filippijnen; daarvoor was openbaarheid te riskant). Door samenwerking tussen vakbonden, burgemeester en politie konden op 2 november 2013 ongeveer 400 domestic workers en sympathisanten onder politiebescherming in Amsterdam demonstreren voor volledige arbeidsrechten. 

Lorie en Grietje hebben alle twee hard gewerkt in het huishouden van anderen, net als hun collega’s nog steeds elke dag doen. Daarom verdienen ze een ode. Het werk van dienstbodes of domestic workers  is echter nog steeds geen volwaardig beroep. Als ze het goed hebben, dan komt dat door de “aardige mensen” waarvoor ze werken. Maar noch een dienstbode, noch een domestic worker had/heeft veel poten om op te staan. Dienstbodes waren vooral meisjes uit de arbeidersklasse, die bij de gegoede burgerij aan het werk gingen. In Amsterdam zijn vandaag de dag de meeste domestic workers vrouwen zonder verblijfsvergunning, die voor de middenklasse werken. De collega’s van Grietje en Lorie blijven veelal onzichtbaar en onzichtbaarheid maakt kwetsbaar op de woonmarkt, de arbeidsmarkt en in het publieke leven. Het is nog steeds een groep met een tweederangs positie, maar behalve klasse speelt nu ook kleur een rol.

Op 6 juni 2011 is het Verdrag van de Internationale Arbeidsorganisatie over huishoudelijk werk (Domestic Workers Convention ILO 189) gesloten tussen vakbonden, werkgeversverenigingen en overheden wereldwijd. Het Verdrag draagt staten op om huishoudelijk werkers net als andere werknemers arbeidsrechtelijk te beschermen en recht te geven op sociale zekerheid. Om geldig te worden moet het Verdrag worden geratificeerd. België, Duitsland, Italië, de Scandinavische landen en veel Zuid-Amerikaanse landen hebben het verdrag inmiddels geratificeerd. Nederland niet. Als gevolg van het Verdrag zouden domestic workers een volwaardige arbeidsrechtelijke positie krijgen. Dat wil Nederland niet. Ondanks de eerste feministische golf die Grietje stemrecht gaf, de tweede feministische golf die door Joke Smit in “Het onbehagen bij de Vrouw” in 1967 afgetrapt werd met de mededeling dat huishoudelijk werk zo vervelend en inhoudsloos was, dat het niet eerlijk was dat vrouwen daar alleen voor opdraaiden, en de derde feministische golf waar Lorie deel van uitmaakt, zijn de arbeidsomstandigheden van dienstbodes er sinds de tijd van mijn oma niet veel beter op geworden.

Bronnen

Sjoukje Botman, Gewoon Schoonmaken. De troebele arbeidsrelaties in betaald huishoudelijk werk, proefschrift Amsterdam 2010.

Margriet Kraamwinkel en Mari Martens, Decent Work voor Domestic Workers. Over rechten zogenaamde illegalen in het schoonmaakwerk. Clara Meijer-Wichmann lezing 2009. Liga voor de Rechten van de Mens.

https://www.ligarechtenvandemens.nl/2009-lorie-matulay/

https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/lorie-kan-eindelijk-rentenieren~b7bf8a52/

https://www.canonvannederland.nl/nl/kinderwetje

https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/dienstverlening-aan-huis/vraag-en-antwoord/ik-doe-huishoudelijk-werk-voor-iemand.-wat-kan-ik-afspreken

https://normlex.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_ILO_CODE:C189

Met dank aan:
Mevrouw C.H. Mühlhaus-Kraamwinkel, dochter van Grietje Verkerk
Yvonne Mühlhaus, kleindochter van Grietje Verkerk
Judith Kraamwinkel, achterkleindochter van Grietje Verkerk
Anita Neefjes, Stadsarchief Amsterdam