Ode aan Chris Enthoven | Als het aan jou ligt, gaan wij de wereld veroveren

Je staat niet in een atelier, maar zit in kleine fauteuil tegenover ons te borduren. Voor mijn zus en mij ben jij de favoriete tante. We kunnen alles tegen je zeggen. Je vindt niets gek. Als het aan jou ligt, gaan wij de wereld veroveren.

Terwijl jij, bril op, sigaret altijd dichtbij, geconcentreerd aan het borduren bent, storten wij ons hart bij je uit. Dat je altijd werkt, vinden we doodnormaal. We weten niet beter. Zelf noemt je het geen borduren, maar ‘pikken’. De naam van de piepkleine steekjes waarmee de taferelen uit de Bijbel worden geborduurd, nadat je ze eerst met potlood hebt geschetst, is petit point. Als je die naam nu googelt kom je zakdoekjes tegen met roosjes, of geborduurde handtassen. Zulke damesachtige dingen staan ver af van waar jij je als naaldkunstenares mee bezighield. Je laat ons zien hoe je onderscheid maakt tussen serieuze kunstwerken, de Bijbelse taferelen die bestemd zijn voor musea en exposities in galerieën, en oefenlapjes met bloemen in verschillende soorten borduursteken die je helpen om te ontspannen.  

Als kind groei je op in een voornaam pand aan de Weteringschans. In een liefdevol, welgesteld gezin met je jongere broer – onze vader - en zusje. Jouw vader is rechter in Amsterdam. Hij stond bekend om zijn uitzonderlijke vriendelijkheid, kregen wij altijd te horen. Voor zijn dochter heeft hij een keurig en veilig bestaan in gedachten. Eerst een studie Engels, daarna trouwen en kinderen krijgen. Beide vind jij een slecht idee. Aan die studie ben je nog wel begonnen, maar de combinatie van trouwen en kinderen krijgen, nee. Een echtgenoot is niets voor jou: “Ik werd zodra ik verloofd was, altijd weer verliefd op iemand anders,” heb je ons meerdere keren uitgelegd. “Ik wilde wel graag een kind, maar in mijn eentje. Dat leek me een veel beter idee.  Daar had ik met jullie grootmoeder discussies over.” Uiteindelijk heb jij de familie die ‘schande’ bespaard en geen kinderen gekregen. Voor ons kon je er daardoor altijd zijn. 

Toen je jong was had je een groot verlangen om naar de kunstacademie te gaan. In die tijd, jaren twintig van de vorige eeuw, voor een vrouw een lastig te verwezenlijken droom. Je vader keurde het af. Je mag Engels studeren. Maar hij overlijdt in 1928 als jij twintig bent. Meteen gooi je het roer rigoureus om. Je praat met onze oma. Gelukkig begrijpt ze je en stimuleert ze je om toelating te doen voor de Rijksacademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam. Zelf wilde ze als meisje medicijnen studeren, dat was in haar kringen zoals dat heette not done in de 19e eeuw, dus is zij de laatste die haar dochter wil verbieden om haar artistieke talent te benutten. 

Op je 23ste word je toegelaten. Voor zover bekend kreeg je altijd les van mannelijke kunstenaars. Op een oud, vergeeld krantenknipsel is te zien hoe je omringd wordt door mannelijke medestudenten, luisterend naar de woorden van de nieuw aangestelde hoogleraar Heinrich Campendonk. Ook Lodewijk Schelfhout en Nico Eekman worden genoemd als jouw docenten. 

Aanvankelijk start je met het maken van olieverfdoeken. De foto waarop je in een stoffen jas naast een van je werken staat, is waarschijnlijk op de academie gemaakt. Wanneer dat precies was, weten we niet zeker, maar je kan niet veel ouder dan een jaar of 25 zijn geweest. Op de academie raak je ook bevriend met Louis Boermeester glazenier, schilder en tekenaar. Je roemde zijn glas-in-lood werken altijd tijdens het jaarlijkse kerstdiner bij jou thuis waar mijn zus en ik hielpen met het klaarmaken van de kalkoen. Met Louis werd er veel over kunst gesproken, over de kunstwereld en over wat die of die galerie nu weer deed. 

De studie Engels levert jaren later nog een vertaling op van het Engelstalige boek over borduursteken van Jacqueline Enthoven: Het stekenboek voor creatief naaldwerk. 

Na verloop van tijd blijkt je niet tegen de samenstelling van olieverf te kunnen. Waarschijnlijk een allergie. Noodgedwongen stap je over op de naaldkunst, maar juist daarin ontwikkel je een volkomen eigen stijl die de interesse van galeriehouders wekt. Het zijn nooit hele grote werken. In warme, aardse kleuren ga je onvermoeibaar door met het uitbeelden van Bijbelse verzen. Daarnaast pas je voor grotere doeken een ander borduurtechniek toe waarbij je uitsluitend wit garen gebruikt. Op de meeste werken staat het nummer van de Bijbelse verzen vermeld. Ze mogen nooit worden ingelijst, alleen gespannen. Als kind kunnen we ze aanraken en van dichtbij bekijken. Voor Sinterklaas of voor onze verjaardagen maak je soms een speciaal werkje. 

De oude boekenkast die nog stamt uit jouw ouderlijk huis is gevuld met vele versies van de bijbel en honderden jaren oude bundels met geestelijke liederen. Ook de werken van Gustave Jung en boeken over astrologie liet je ons zien. Altijd bereid om als we vragen hadden opzoek te gaan naar informatie in die zee van kennis die zich in jouw huis had verzameld. 

Gesprekken met jou waren nooit saai. Je had een uitgesproken mening over mannen: “Die willen vooral met je pronken.” En over wat kunst moet zijn. Tegen Albertien, degene die in jouw voetsporen is getreden als kunstenaar, zei je al tikkend tegen je aansteker met een filterloze sigaret en die zwaar doorrookte stem: ”Dus jij dicteert de kunsten.” Albertien moet toen een jaar of 4 zijn geweest. 

Je ging er als vanzelfsprekend vanuit dat wij zouden opgroeien als vrouwen die het in hun eentje kunnen redden. Niet afhankelijk van welke man dan ook. Je had het volste vertrouwen in onze talenten. Dat het niet eenvoudig was als vrouw, was een gegeven waar je je niet door uit het veld moest laten slaan. Voor ons allebei ben je nog steeds een geweldig voorbeeld. Hoe jij in je eentje, omringd door boeken, iedere dag het werk deed waar je van hield en daarmee je geld kon verdienen. Je liet je niet van je stuk brengen door de regels van het patriarchaat. Je was en bent een voorbeeld waarvan je wenst dat ieder jong meisje het heeft.

Er wordt wel gezegd dat de remonstrantse achtergrond van jouw moeder en de joodse wortels van jouw vader, en onze opa, een verklaring zijn voor de Bijbelse fascinatie die uit jouw borduurwerk spreekt. Het lijden van de mens en onze zoektocht naar zingeving staat in ieder geval centraal in je werk.

Naast een feilloze Bijbelse kennis, laat je je inspireren door het mystieke en spirituele. Naarmate wij ouder werden, spraken we daar soms over. Regelmatig eindigde je dan met bemoedigende en relativerende woorden: “Het enige wat ik zeker weet is dat het altijd anders loopt dan je denkt.”

Tot op hoge leeftijd bleef je borduurwerken maken. Je werk werd aangekocht door het Stedelijk Museum in Amsterdam. Jarenlang onderhield je nauwe banden met verschillende galerieën waar je werk werd getoond en verkocht. Daar praatte je terloops weleens over, hoe dat ging en hoe je voor bepaalde zaken moesten strijden om ze voor elkaar te krijgen. 

Aan onze muren hangt jouw werk. Het staat in mappen op onze zolders. Klaar om op een zonnige dag weer aan een groter publiek te laten zien. 

Wies en Albertien Enthoven