Ode aan Elise van Calcar | Zoveel ontwikkelingen in gang gezet

Zeer geachte mevrouw van Calcar,

U zult wel verbaasd zijn, 120 jaar na uw overlijden nog geconfronteerd te worden met dit schrijven. Het geval wil dat het Amsterdam Museum is begonnen met een project dat de bedoeling heeft Amsterdamse vrouwen in de schijnwerpers te plaatsen en ik dacht daarbij ogenblikkelijk aan u. Geboren, opgeleid en getrouwd in Amsterdam. In de negentiende eeuw was u een bekende Nederlandse. Het probleem is echter dat ik tegenwoordig duidelijk moet maken wie u was. Dat doe ik voor mijn tijdgenoten in het overzicht hieronder, maar ik zou dat nooit durven zonder het u eerst voor te leggen. Ik hoop dat u zich erin in kunt vinden.

Elise van Calcar (1822-1904) 

Erg Amsterdams begint haar verhaal niet. Elises ouders kwamen van oorsprong niet uit de stad. Aanvankelijk kreeg ze de achternaam van haar moeder: Fleischacker, en nadat ze geëcht was die van haar vader: Schiotling. Haar moeder kwam uit een Lutherse familie met Duitse wortels uit Nijmegen; vader Schiotling kwam uit een beroemde zilversmedenfamilie die zich vanuit Zweden in de achttiende eeuw in Amsterdam vestigde. Zilverwerk van zijn voorvaders is nog altijd te vinden in het Rijksmuseum. Haar ouders hebben haar veel liefde en ontwikkeling meegegeven. En hoewel ze geen ras-Amsterdammers waren, was hun dochter in elk geval een Amsterdamse van geboorte.

De kleine Elise bezocht een klein, particulier schooltje, een zogenaamde Ecole Française, geleid door drie oude zusters. Daar kreeg ze met veel moeite het alfabet onder de knie en leerde ze lezen, schrijven en breien. Waar ze echt goed in was: verhalen vertellen aan haar klasgenoten. Dat was een nuttige en plezierige bezigheid als het licht in de lokalen te slecht werd om letters te onderscheiden. Na een verblijf van een paar jaar in Barneveld, keerde de familie in 1836 terug naar Amsterdam omdat ze wilde doorleren voor onderwijzeres, de enige voortgezette opleiding voor meisjes die er in die tijd beschikbaar was. Ze kon terecht op de goed bekend staande school van W. Oostmeijer, het hoofd van een school aan wat toen nog de Nieuwezijds Achterburgwal heette bij de Korstjespoortsteeg. 

Haar ouders lieten haar vrij in de keuze van een kerkgenootschap en in Amsterdam had ze de mogelijkheid zich breed te oriënteren: in de remonstrantse kerk waar de beroemde Des Amorie van der Hoeven preekte, bij de orthodoxie van het Reveil en zijn beroemde leider Isaac da Costa en korte tijd bij de Christelijk Afgescheiden Gemeente. Tenslotte deed ze in 1842 belijdenis in de hervormde kerk. 

Toen ze eenmaal de aktes voor secondante in het onderwijs én die voor schoolhouderes had, bleek een hele dag lesgeven in een overvol lokaal zonder voldoende frisse lucht toch te zwaar voor haar gezondheid. Ze werd gouvernante, bij families binnen en buiten de stad en die baan liet haar genoeg vrije tijd om zich als schrijfster te ontwikkelen. Ze schreef in Amsterdam haar eerste tijdschriftartikelen voor Maria en Martha en het Christelijk Album, haar eerste roman Hermine en haar eerste bundeltje godsdienstige beschouwingen Blikken in het rond. Op 11 mei 1849 was zij nog getuige van de intocht van de nieuwe koning Willem III in de stad; de dag voor zijn inhuldiging in de Nieuwe Kerk. Ook dat werd nog verwerkt in een verhaal. Maar in het najaar van datzelfde jaar vertrok ze uit de stad en ze heeft er nooit meer gewoond. Ze trouwde er nog wel: op 6 mei 1853 met Herman Carel van Calcar, een huwelijk dat diezelfde dag werd ingezegend in de Oude Kerk door dominee M. van Meeteren. 

Ook daarna kwam ze – als ‘Elise van Calcar’ – nog terug in Amsterdam om er lezingen te houden: in het openbaar en tegen betaling. Die eerste lezing (over het fröbelonderwijs) was op 5 maart 1862 in de zaal van Felix Meritis voor leden van het gelijknamige genootschap. Dat was nieuw: zoiets had een vrouw nog nooit gedaan en er werd dan ook schande van gesproken. Om die ‘schande’ een beetje te verdoezelen had de organisatie het podium aangekleed met veel groen en bloemen. Maar de verslagen in de pers waren lovend. 

De vaardigheden die Elise van Calcar in Amsterdam had geleerd: schrijven, lesgeven en spreken voor een grote groep mensen zijn haar haar hele leven van pas gekomen. Ze ontwikkelde zich tot een algemeen bekend en gewaardeerd schrijfster en ze nam het op zich om de ideeën van Frederik Fröbel in woord en geschrift door het land te verspreiden. Ze ging zich inzetten voor beter onderwijs  voor meisjes en meer beroepsmogelijkheden voor vrouwen en dat bracht haar in contact met bekende feministes in Nederland, zoals Betsy Perk en Mina Kruseman. Tenslotte werd ze na 1877 één van de leidende figuren van het toen populaire godsdienstige spiritualisme. Ook daarbij waren schrijven en spreken in het openbaar belangrijke hulpmiddelen. 

Elise van Calcar was geen gemakkelijke vrouw. Ze wist wat ze wilde en ging daar in een rechte lijn op af. Dat lukte lang niet altijd: soms zaten de omstandigheden tegen, soms wilde ze sneller dan mogelijk was en soms had ze geen idee van de financiële consequenties. Dat leidde soms tot heftige discussies, die ons nu overdreven of komisch aandoen. Goed met haar samenwerken was soms bijna onmogelijk. Maar op alle terreinen waarop ze zich bewoog – letterkunde, onderwijs, feminisme en spiritualisme – maakte ze indruk op haar tijdgenoten.

Na haar dood op 13 juli 1904 raakte ze snel vergeten. Alleen pedagogen hebben nog veel waardering voor het werk dat ze voor de bewaarscholen heeft gedaan.

Tot zover, mevrouw, dit overzicht. Ik ben er – dat zult u nu wel begrijpen – wat onzeker over of het uw goedkeuring wel kan wegdragen. Toch zult u zich mijn initiatief moeten laten welgevallen: iemand die zoveel ontwikkelingen in gang heeft gezet waarvan we, vaak onbewust, nog de vruchten genieten mag niet in het verleden verdwijnen. Ontvang, mevrouw van Calcar, mijn welgemeende hulde. 

Met een hartelijke groet, Annette Faber