Ode aan Lau Mazirel | Eigenzinnige dwarsdenker

Aan de Prinsengracht 466 begon de toen dertigjarige Lau Mazirel in 1937 haar advocatenkantoor. Inmiddels is in het pand een kapper gevestigd en Lau in de vergetelheid geraakt. De uitgesproken Lau Mazirel (1907-1974) was een van de veelzijdigste en uniekste dwarsdenkers van de 20ste eeuw. Een baanbrekende advocaat, verzetsstrijder en publicist. Een pionier die, terwijl haar ideeën langzaam gemeengoed werden, in de schaduw van de geschiedenis bleef. Als voorvechtster van het recht om ongestoord jezelf te kunnen zijn, was ze haar tijd ver vooruit. Té ver: al een eeuw geleden pleitte ze voor afschaffing van geslachtsvermelding in paspoorten, verdedigde ze als advocaat homoseksuele mannen en weigerde ze te trouwen voor de wet omdat ze daarmee haar handelingsbekwaamheid zou verliezen. Ze kwam altijd op voor mensen in de verdrukking. Regelmatig was Lau de boodschapper van ‘de ongemakkelijke waarheid.’ Ze herkende dankzij haar contacten met Duitse vluchtelingen en haar reizen in de jaren dertig de dreiging van het nazisme al ver vóór het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, maar haar waarschuwingen werden niet gehoord. Als uitgesproken vrouw in een door mannen en dubbele moraal gedomineerde wereld ondervond ze tegenstand en hoon. Maar de geschiedenis gaf haar achteraf méér dan eens gelijk. 

Vanaf haar vroege pacifistische jeugd was Mazirel wantrouwend tegen ‘de maatschappelijke komedie’, zoals ze later zowel het hokjesdenken als de hypocrisie van de macht zou typeren. Lau had altijd al een onafhankelijke geest: op haar vijftiende maakte ze in haar eentje lange wandeltochten door het Zwarte Woud, met haar tent en proviand als enige metgezellen. Als buitenbeentje herkende Mazirel de strijd van anderen die buiten de maatschappelijke norm vielen. In de advocatuur vond zij vanaf de jaren dertig haar strijdtoneel. Na de machtsovername van Hitler in Duitsland, raakte Mazirel betrokken bij de opvang en naturalisatie van gevluchte Duitse joden. Ook werd ze een van de weinige advocaten die mannen verdedigden die vervolgd werden onder strafwetartikel. 248bis. De wet stond seks tussen mensen van hetzelfde geslacht pas toe vanaf 21 jaar, en leidde sinds de Zedenwet van 1911 tot de strafrechtelijke vervolging van met name mannen. 

Ze had een scherp oog voor groepsdiscriminatie en het gevaar van overheidsregistratie. Door haar vele contacten uit Duitsland hoorde ze dat Roma en Sinti ‘verdwenen’ in ‘ontluizingskampen’ waar ze niet meer uitkwamen. De rassenideologie van de nazi’s had vanaf 1936 o.a. geleid tot een grootschalige dataverzameling en bloedafname van in Duitsland levende Roma en Sinti. Voor Lau reden om zeer kritisch over dataregistratie te zijn, ook in Nederland. Daar was net een begin gemaakt aan een nieuwe bevolkingsboekhouding, waar naast persooninformatie ook het ‘kerkgenootschap’ vermeld moest worden. Lau’s waarschuwingen hiertegen vonden in het conservatief-burgelijke Nederland van de jaren dertig geen gehoor; regelmatig ook omdat de eigenzinnige Mazirel - bewust ongehuwd samenwonend met de vader van haar kinderen - gezien werd als ‘zonderlinge vrouw’. 

Tijdens de Duitse bezetting van Nederland was Lau’s verzetswerk een logische voortzetting van haar eerdere strijd tegen onrecht. Eigenzinnig en solistisch hield ze zich bezig met het organiseren van onderduikplaatsen en de kindersmokkel uit de Hollandse Schouwburg. Haar kantoor aan de Prinssengracht was een spring-adres, haar huis aan het Frederiksplein een tijdelijke paskamer voor de aanslagplegers van het Amsterdamse bevolkingsregister in 1943. Als kraamverzorgster gaf ze onder schuilnaam Noortje Wijnants elk jaar een kind aan bij de burgerlijke stand om een vals paspoort te krijgen. Haar twee jonge kinderen brachten de oorlog door bij verschillende onderduikadressen, hun joodse partner dook elders onder en trouwde na de oorlog met de vrouw die hem onderdak bood. Veel was voor Lau gebroken in de oorlog en haar ontgoocheling over de ‘maatschappelijke komedie’ groeide de jaren erna. Maar haar inzet verminderde nooit. Ze nam als secretaris deel in de Amsterdamse Zuiveringscomissie voor de politie, organiseerde Amsterdamse protesten tegen de dekolonisatieoorlog in Indonesië, werd huisadvocaat van het nieuw opgerichte COC, was actief als voorzitter van de Amsterdamse tak van de Nederlandse Vereniging voor Vrouwenbelangen, Vrouwenarbeid en Gelijk Staatsburgerschap (NVVVG) en bleef haar praktijk voeren. 

Maar de maatschappelijke orde schikte zich weer naar het vooroorlogse verzuilde Nederland waar geen ruimte was voor buitenbeentjes. Verzet daartegen bleek eenzaam en ondankbaar. Lau kwam steeds meer in de verdrukking en moest vanwege haar mentale en fysieke verwondingen, opgelopen tijdens haar verzetswerk, haar advocatenpraktijk in 1956 neerleggen. Ze bleef strijdlustig over ‘unwelcome information’, die ze met ingezonden brieven, opiniestukken en vele aanklachten op de agenda wilde krijgen. Toen ze eind jaren vijftig met haar nieuwe partner vertrok uit Amsterdam en naar Frankrijk verhuisde, zette ze haar maatschappelijke kritiek voort vanuit haar bedstee in de Morvan. 

Ondanks haar beperkte mobiliteit, slaagde Mazirel erin om vurig het verzet tegen de Woonwagenwet van 1968 aan te voeren. Tot haar ontzetting bouwde de wet voort op beleidsstukken uit de Tweede Wereldoorlog waarin gretig gebruik werd gemaakt van rassenideologie over Roma en Sinti. Mazirel moest uiteindelijk tandenknarsend toezien hoe haar aanklachten steeds meer geframed werden als die van een ‘mentaal instabiele vrouw’. Desondanks bleef ze tot het allerlaatst op het terrein van haar Franse boerderij geestverwanten inspireren met haar enorme kennis, bedstee-colleges, en uitgebreide gesprekken over de strijd tegen onrecht. Een klein gezelschap van activisten en journalisten waagde pogingen het gedachtegoed van Mazirel voort te zetten. Haar laatste actie was die tegen de Volkstelling van 1971 - een gruwel die haar terug wierp in de tijd; door een Comité van Waakzaamheid op te richten wist Mazirel zelfs op haar laatste krachten duidelijk te maken dat je niet met velen hoeft te zijn om verandering te bewerkstelligen.