Ode aan Else Berg | Kunst was je leven en jij leeft voort door je kunst

Ver van Amsterdam werd je geboren. In Ratibor (Silezië) zag jij op 19 februari 1877 het levenslicht. Je groeide op als één van de jongsten in een welgesteld liberaal Joods gezin met meerdere broers en zussen. In een tijd dat veel academies in je land nog niet toegankelijk waren voor vrouwen en meisjes heb je kans gezien om een kunstopleiding te volgen in Berlijn. Het was het begin van heel veel moois.

Er is niet veel bekend over de eerste helft van je leven. Pas nadat je met Samuel Schwarz die veelal “Mommie” werd genoemd naar Parijs bent geweest waar je volop in aanraking kwam met moderne kunst kom je meer in beeld. Jouw oudste zus was getrouwd met zijn oom. Was het de bedoeling dat Mommie als chaperonne zou fungeren? Als dat zo was lijkt het mislukt te zijn, want vanaf die reis naar Parijs waren jullie een stel, of op zijn minst onlosmakelijk verbonden hartsvrienden. Rond 1910 vestigden jullie je in Amsterdam en dat was het begin van je Nederlandse kunstenaarsleven.

In 1920 werd je huwelijk met Mommie voltrokken. Je was toen al 43. De getuigen waren 2 mannen die van beroep portier waren. Mag ik hier uit opmaken dat het geen groot feest met familie en vrienden was? Je trouwde, maar bewaarde je zelfstandigheid. Ondanks dat jullie veel samen deden hadden Mommie en jij ook eigen levens en zouden jullie niet samenwonen, al verbleven jullie vaak wel in hetzelfde pand. Een soort LAT-relatie avant la lettre. Het duidt op een bijzonder huwelijk. In 1924 werd je dankzij dit huwelijk genaturaliseerd tot Nederlandse. Wat maakte je boeiende, veelal krachtige, vaak intrigerende schilderijen. Je had niet één stijl maar veel verschillende stijlen die elkaar opvolgden, vaak geïnspireerd door andere kunstenaars, door nieuwe stromingen in de kunst en door reizen. Je maakte vele reizen, meestal samen met je echtgenoot Mommie, maar ook met vriendinnen onder wie Tine Baanders. Op uitnodiging van bevriende schilder Leo Gestel gingen Mommie en jij meerdere maanden naar Mallorca waar jullie bij Leo en zijn vrouw An verbleven en er veel geschilderd werd. Daarna werd ook Spanje nog bezocht. Andere buitenlandse reizen gingen naar je familie, de mijnwerkersstreek rond Luik in België, Tsjecho-Slowakije, Joegoslavië, Frankrijk en Italië, vaak meerdere keren. Je deed er veel inspiratie en nieuwe ervaringen op. De invloeden zijn terug te zien in je schilderijen.

Behalve schilderijen maakte je o.a. schetsen, tekeningen, houtsnedes, pasteltekeningen en aquarellen. Je beperkte je niet tot één genre, er zijn (zelf)portretten, stillevens, dorpsgezichten, landschappen, circus, religieuze afbeeldingen en meer. Je vond veel onderwerpen interessant en was enorm productief.

In Amsterdam heb je meerdere adressen gehad waaronder ateliers in de 2e Jan Steenstraat op de fameuze Jan Steenzolder, aan de Albert Cuypstraat en aan het Sarphatipark op nr. 42, deze laatste twee in panden waar eerder Piet Mondriaan zijn atelier had. Op het laatste adres had ook Mommie een etage met atelierwoning. Ook schilderde je tijdens je buitenlandse reizen en in Limburg, Bergen en Schoorl waar je geruime tijd verbleef.

Jouw werk werd gerekend tot de avant-garde en ook wel tot de Bergense School. Je raakte bevriend met kunstenares Charley Toorop. Jullie werk werd soms wel met elkaar vergeleken. Kunstverzamelaar en mecenas Piet Boendermaker kocht tekeningen en schilderijen van je. Maar je verkocht niet genoeg om van te kunnenleven en reizen, waardoor je regelmatig een beroep op je familie deed om geld, een toelage uit je erfdeel, te sturen.
 
Zowel in de Bergense als in de Amsterdamse kunstkringen was je een graag geziene gast en had je veel contacten. In Amsterdam verzamelden kunstenaars van diverse pluimage zich eerst op Leo Gestel's Jan Steenzolder, zijn atelier dat een onofficiële kunstenaarssociëteit werd, waar geschilderd, gedronken, gerookt, gediscussieerd en gefeest werd. Mommie en jij hadden er ieder ook een atelier. Vervolgens werd Het Honk de populaire hangplek voor kunstenaars en in latere jaren ontstond De Kring, een sociëteit bij het Leidseplein die nog steeds bestaat.

Tot je vriendenkring behoorden naast al eerder vermelde personen o.a. schilder Wim Schuhmacher en zijn vrouw Doortje Parrée, architect Piet Kramer en danseres Gertrud Leistikow. De eerste keer dat ik vernam van jouw bestaan was door een vrolijke groepsfoto op Gertrud's huwelijksdag genomen bij haar huisje aan de Oosteinderweg in Aalsmeer.

Je bent lid geweest van meerdere kunstenaarsverenigingen. Zo waren er De Onafhankelijken, De Moderne Kunstkring en de vooral aan het begin als zeer modern bekend staande Hollandsche Kunstenaarskring. Bij de Hollandsche Kunstenaarskring was je geruime tijd de enige vrouw tussen allemaal mannen en je bent er zelfs vicevoorzitter en voorzitter geweest. Het geeft wel aan hoe hoog jij en je kunst aangeschreven stonden bij de andere grote moderne kunstenaars in die tijd.

Op talloze groepsexposities in binnen- en buitenland, o.a. met regelmaat in het Stedelijk Museum in Amsterdam en in Londen, Brussel, Parijs, Belgrado, Toronto en New York zijn je werken te bewonderen geweest. Ook waren er solo-exposities in diverse steden. Je vierde het leven en genoot van de reizen, van geïnspireerd raken, van geconcentreerd werken, van kunst en van het kunstenaarsleven, goede vriendinnen en vrienden en de vele feesten. Al waren er in je latere leven ook tijden dat je problemen had met je gezondheid. Toen kwam de Tweede Wereldoorlog en veranderde alles. Ik heb begrepen dat je zoals veel anderen weigerde een Jodenster te dragen. Je identificeerde je in de decennia daarvoor in Nederland eigenlijk nooit als Joods. Er werden steeds meer regels en beperkingen afgekondigd om Joden te isoleren en het leven onmogelijk te maken. 

Vervolgens kwamen de razzia's. Waarom waren jullie niet naar het buitenland vertrokken, naar Amerika, of naar Engeland? Mommie had tijdelijk in New York gewoond en gewerkt, maar twee van zijn broers waren er gebleven en genaturaliseerd tot Amerikaan. Die hadden jullie vast wel willen helpen. Jouw familieleden die naar Engeland waren gevlucht drongen aan dat jullie ook zouden komen. Waarom hebben jullie de adviezen van vrienden en familie niet opgevolgd? Dachten jullie dat het wel mee zou vallen allemaal? Of wilden jullie wel weg, maar kregen jullie geen visa? Het kan ook dat jullie gewoon te laat waren en door gesloten grenzen niet meer weg konden. In 1941 nam je voor het laatst deel aan een expositie van de Hollandsche Kunstenaarskring. In dat jaar verbleef je waarschijnlijk in Baambrugge o.a. bij je vriendin Tine Baanders. Berichten over dat je er ondergedoken was of dat je nooit ondergedoken bent geweest spreken elkaar tegen. Je bent er uiteindelijk in ieder geval niet gebleven. Moest je er weg omdat het niet meer veilig was? Was er vrees voor verraad? Of ging je om een andere reden weg? Niemand die het ons nu nog kan vertellen. Wat de reden ook was je keerde terug naar je atelierwoning aan het Sarphatipark in Amsterdam. Had dat maar niet gedaan, het bleek er niet veilig.

Van “Wintergezicht op Sarphatipark vanuit atelier” wordt wel gezegd dat het je laatste schilderij is. Het is een landschap met sneeuw, mensen in het park en een blauwe auto of bus die voor het park geparkeerd staat. De maanden januari en februari van 1942 waren verschrikkelijk koud met heel veel vorstdagen en veel sneeuw. Zelfs in maart viel er nog een flink pak sneeuw, pas halverwege die maand trad de dooi in. Mogelijk heb je het in één van deze maanden geschilderd. Het was één van de slechts zes schilderijen die gered zijn uit je atelierwoning, na je onvrijwillige vertrek.

Op 12 november 1942 werden Mommie en jij thuis opgepakt en via de Hollandse Schouwburg naar Westerbork gestuurd. Slechts 4 dagen later vertrok de trein voor jullie laatste reis. Ironisch genoeg eindigde je leven in dezelfde regio als waar je leven begonnen was. Je werd evenals Mommie op 19 november 1942 vermoord in Auschwitz (Silezië).

Wat rest is een deel van je kunstwerken, een flink koekblik waarvan de inhoud een kijkje geeft in je leven en wat verhalen en foto's die getuigen van wie je was. Else Berg, een energieke, onafhankelijke, soms hard lijkende, maar hartelijke, zorgvuldig geklede, maar toch onconventionele dame met een sterke persoonlijkheid en een veelzijdige, vooruitstrevende en gedreven kunstenares wiens onvoltooide leven en werk te vroeg en kwaadaardig zijn afgekapt. Bijna was het gelukt jouw bestaan uit te vlakken, maar decennia na je dood werd je werk herontdekt en op waarde geschat wat leidde tot hernieuwde interesse in je schilderijen en leven. Er kwamen exposities, boeken en stolpersteine. Jij werd vermoord, maar dat was niet het einde, je hart en ziel bleven voelbaar in je schilderijen. Kunst was je leven en jij leeft voort door je kunst.