Ode aan Truus Wijsmuller-Meijer | Liefhebbende moeder of daadkrachtige heldin?

In onze interventie onderzoeken wij hoe genderstereotypering in de herinneringscultuur het vermeende karakter van vrouwelijke heldinnen, zoals Wijsmuller, beïnvloeden en willen wij dit bevragen door deze verzetsheldin te spiegelen aan haar mannelijke evenknieën. Wij streven naar bewustwording van hoe gender een rol speelt in herinneringscultuur en willen wij kritische reflecteren op de manier waarop vrouwelijke verzetsstrijders worden gereduceerd tot zorgende figuren. 

Uitganspunt was het tentoongestelde model voor het beeld van verzetsstrijder Truus Wijsmuller dat in Alkmaar staat (afb. 1). Truus Wijsmuller redde tijdens de Tweede Wereldoorlog rond de 10.000 Joodse kinderen via de Kindertransporten. Door haar heldhaftige daden is zij een nationale heldin geworden. In het beeld wordt zij omringd door 28 kinderen en kijkt zij zorgzaam en deemoedig naar beneden. De titel omschrijft haar niet als de verzetsheldin, maar als ‘Moeder van 1001 kinderen’. Het standbeeld vraagt in eerste instantie aandacht voor Wijsmuller als een liefhebbende moeder en pas in de tweede plaats als een heldhaftig individu.

Interventie

Onze interventie vindt plaats bij op Walter Süskindbrug in Amsterdam, een symbolische locatie die verbonden is met de Kindertransporten en het verzetswerk. Door de representatie van Truus Wijsmuller te contrasteren met die van een mannelijke verzetsheld, Walter Süskind, willen we mensen uitdagen om kritisch na te denken over hoe gendernormen ons beeld beïnvloeden. Walter Süskind gebruikte zijn positie in de Hollandsche Schouwburg om honderden Joodse kinderen te redden. Hij wordt gezien als een diplomaat en verzetsheld. Hoewel Wijsmullers daden en strategische moed zeker vergelijkbaar zijn, wordt zij nauwelijks omschreven als een inzichtvolle diplomaat, maar enkel als een warmhartige moeder. De constructie van de herinneringen is in dit geval onlosmakelijk verbonden aan hun sekse en de stereotyperende geconstrueerde gendereigenschappen van de patriarchale maatschappij.

De interventie bestaat uit twee ingrepen. Ten eerste bevestigen we op de brug een plaquette waarin we de gendernormen omdraaien. Het opschrift luidt: ‘Oom Walter, vader van 101 kinderen. Walter Süskind. 1906-1945’ (afb. 2). Juist door het vaderlijke van Süskind te benadrukken, in plaats van zijn daden als verzetsheld, maken wij het ongemak van genderpatronen in de patriarchale maatschappij zichtbaar. De nieuwe beschrijving op de Süskind-brug voelt onnatuurlijk aan, terwijl een vergelijkbare tekst bij het beeld Truus nooit bevraagd wordt.

Ten tweede onthullen we een ontwerp voor twee nieuwe standbeelden die de genderaspecten binnen de heldenverering op een visueel niveau contrasteren. Hiertoe ontwierpen wij eerst een hypothetisch standbeeld van Walter Süskind als een lieflijke vaderfiguur, die de handen van twee kleine kinderen vasthoudt (afb. 3). In het standbeeldontwerp voor het nieuwe fictieve beeld van Truus Wijsmulller is ze in werkkleding en in een trotse en fiere houding afgebeeld, zoals vaak gebeurt bij haar mannelijke tegenhangers. Zo benadrukt het Süskind-beeld nu het ouderschap, terwijl het Wijsmullerbeeld haar heldenstatus en bravoure verbeeld. Het standbeeld van Truus dient naar ons idee voor het stadhuis te komen omdat ze na de oorlog werkzaam was voor het stadbestuur van Amsterdam. De burgermeester van Amsterdam liep altijd even om als hij haar zag aankomen, bang voor haar krachtige voorkomen. 

Toelichting:

Journalist Patrick Moershoek stelt in Het Parool dat standbeelden van belangrijke mannen doorgaans intellect, daadkracht of heldhaftigheid benadrukt wordt, terwijl in standbeelden van vrouwen juist de lieflijkheid, de moederlijkheid of de schoonheid wordt aangezet. Bovendien staat bij mannenbeelden doorgaans het individu zelf centraal, terwijl bij beelden van vrouwen vaak de nadruk ligt op universele waarden, zoals schoonheid, vruchtbaarheid en moederlijkheid. 

De verering van Wijsmuller als moeder, in plaats van een heldin met daadkracht, past geheel binnen het traditionele westerse discours over mannelijke en vrouwelijke helden. Carol Pearson en Katherine Pope doen onderzoek naar de rol van gender in de vorming van helden in literatuur en stellen dat 'de heldin' nauwelijks bestaat in de klassieke westerse literatuur. Heldhaftigheid is weggelegd voor mannen, behalve als het om de bescherming van kinderen gaat. 

Truus Wijsmuller, speelde een cruciale rol in het Nederlandse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Haar bijnaam - Tante Truus - benadrukt haar moederlijke en zorgzame kwaliteiten. Tegelijkertijd tonen haar onderhandelingen met Adolf Eichmann, een sleutelfiguur in de Holocaust, haar strategisch inzicht en moed. Eichmann coördineerde deportaties van miljoenen Joden naar concentratiekampen. Dat Wijsmuller met hem in contact trad, illustreert haar strategisch inzicht en de enorme risico’s die ze nam. Geen moeder, maar een ware verzetsheld.

Kortom, door termen en beelden te spiegelen, maken we zichtbaar hoe vrouwelijke verzetsstrijders zoals Truus Wijsmuller worden gereduceerd tot zorgende figuren, terwijl hun strategische moed en leiderschap onderbelicht blijft. Onze interventie nodigt het publiek uit te reflecteren op de manier hoe gendernormen de herinneringscultuur beïnvloeden en wij hopen dat deze reflectie zal bijdragen aan een inclusievere herinneringscultuur waarin de prestaties van alle helden, ongeacht gender, op gelijke waarde zullen worden geschat.